Verhalen over taal: Duurzaam
Jeltje Zijlstra is historisch letterkundige en heeft nu een eigen tekstbureau.
In sommige opzichten ben ik een ouderwets mens. Wanneer ik aan het werk ben en onzeker ben over de exacte betekenis van een woord, sta ik op en loop naar de boekenkast. Daar vind ik mijn driedelige Van Dale uit 1999 met het antwoord op wat ik weten wil. Mijn Van Dale kreeg ik toen ik begon aan mijn opleiding Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam. Nou ja, feitelijk kreeg ík het boek niet. Het was een cadeau van Sinterklaas voor ons hele gezin. De standplaats voor de Van Dale werd mijn huis en als mijn broer een vraag over een woord had, belde hij me en zocht ik het antwoord op. Heel huiselijk. En duidelijk. Maar bovenal klonk uit alles dat dit niet zomaar een cadeau was maar iets heel kostbaars. Een duurkoop.
duurbaar (bn.; vgl. -baar), gew. dierbaar (zie ald.).
duurkoop (bn.), hoog van prijs, tgov. goedkoop: (spr.) goedkoop is duurkoop, als men goedkope waren probeert te krijgen, komt men vaak bedrogen uit (door slechte kwaliteit enz.).
De beschrijving van duurkoop vind ik dus onder het lemma duurbaar, waar we verwezen worden naar dierbaar.
dierbaar (bn.; vgl. -baar), waaraan men grote waarde hecht, na aan het hart liggend.
Het woord duurbaar, daarover zal ik eerlijk zijn, kende ik niet tot ik mijn woordenboek opsloeg om duurkoop op te zoeken. Duurbaar wordt gewestelijk gebruikt en ik woon in de Randstad. Ik ken alleen het woord dierbaar. Maar wat ik me door deze twee woorden, duurbaar en duurkoop, nu wel afvraag, is of de stam ‘duur’ van beide woorden hetzelfde is. In mijn etymologisch woordenboek uit 1997, ook uitgegeven door Van Dale, staan twee lemmata duur.
duur 1 [het (voort)duren] {1642, vgl. durentheyt [idem] 1476-1500} van het ww. duren.
duur2 [prijzig] {dier(e), du(e)re [kostbaar, dierbaar] 1285} oudsaksisch diuri, oudhoogduits tiuri, oudfries diure, oudengels diere, oudnoors dýrr; verwanten buiten het germ. zijn niet gevonden en de etymologie is onzeker.
Als zodanig betreft het twee verschillende woorden, met verschillende herkomst en betekenissen. Maar inhoudelijk gezien zijn de twee heel nauw verbonden. Schaarste kennen we tegenwoordig in Nederland niet of nauwelijks. In de supermarkten is alles voorhanden. Ook luxe producten, zoals witgoed, elektronica en auto’s, zijn in principe voor iedereen verkrijgbaar. We hoeven niet, zoals her en der elders op de wereld nog het geval is, naar een bibliotheek of internetcafé om achter de computer te kunnen. Op plekken waar zulke vormen van schaarste nog wel voorkomen, denk ik dat je de verwantschap tussen de twee woorden misschien beter begrijpt. Een computer is daar heel duur, schaars, en juist daardoor ook dierbaar. Als je er één in huis hebt, ben je er heel zuinig op. Wanneer een product duur is, kies je het met zorg uit. Als ik de supermarkt inloop, kies ik met minder zorg bananen of een pak melk uit, dan als ik elders een nieuw bed of een nieuwe oven koop. Van die laatste aankopen wil ik weten hoe duurzaam ze zijn, al kijk ik bij de aanschaf van een pak melk wel ook naar de houdbaarheidsdatum.
duurzaam (bn.; vgl. -zaam) 1 geschikt, bestemd om te duren, weinig vergankelijk, syn. bestendig: deze stof is zeer duurzaam; een duurzame herinnering; een duurzame vrede, die op hechte grondslagen rust; – zo min mogelijk grondstoffen verbruikend; gebruik makend van herwinbare bronnen: duurzame energie 2 lang aanhoudend, voor lange tijd, syn. gedurig: de vijand duurzaam het hoofd bieden; een duurzaam gebruik.
Dat lees ik als ik mijn Van Dale opensla bij het lemma duurzaam. En als ik kijk naar mijn Dikke Van Dale uit 1999, dan ziet die er ook nog heel nieuw uit. Natuurlijk heb ik hem met alle liefde vertroeteld, maar bovenal is de kwaliteit zo hoog dat je aan alles merkt dat het een zeer goed verzorgd product is. Dit in tegenstelling tot de goedkoop uit de uitdrukking goedkoop is duurkoop, waarmee je vaak bedrogen uitkomt. Mijn Van Dales zijn gemaakt om jarenlang met enige regelmaat geraadpleegd te worden zonder uit elkaar te vallen. In dat opzicht is Van Dale avant la lettre met duurzaam ondernemen bezig geweest.
Die term, duurzaam ondernemen, kan ik in mijn woordenboek en in het online woordenboek van Van Dale (nog) niet vinden. Misschien maar goed ook, want soms denk ik dat het een tijdelijk begrip is. In de middeleeuwen bestond het woord duurzaam volgens mij nog niet. In het Vroegmiddelnederlands Woordenboek vind ik wel het woord duurlijc met de betekenis duurzaam. In het Middelnederlandsch Woordenboek kan ik dat woord al niet meer terugvinden, en kom ik terecht bij het woord duurachtich. In het Woordenboek der Nederlandsche Taal vind ik als eerste vindplaats voor het woord duurzaam een vermelding uit 1636, voor ‘lang goedblijvend, weinig aan slijtage of bederf onderhevig’.
Op basis van wat ik in kranten lees, denk ik inmiddels bij het begrip ‘duurzaam ondernemen’ aan herwinbare bronnen, weinig grondstoffen verbruikend, maar ook aan het voorkomen van vervuiling, dierenleed en slavernij. De oorspronkelijke betekenis van duurzaam (weinig vergankelijk) is een beetje op de achtergrond geraakt, terwijl ik mijn Van Dale uit 1999 wel nog altijd als duurzaam beschouw. Een product dat lang meegaat, en waarover gezegd kan worden dat het een duurzaam product is, hoeft niet per definitie weinig grondstoffen te verbruiken. En vice versa. Misschien zou een woord als fossielvrij een goede vervanger zijn voor de nieuwe betekenis van duurzaam. Het zou in elk geval een stuk verwarring kunnen wegnemen. Een product kan dan fossielvrij of duurzaam zijn of allebei.
Als je het mij vraagt, is Van Dale een ondernemer die zowel fossielvrij als duurzaam onderneemt. Er is inmiddels al geruime tijd een online Van Dale. Die is fossielvrij, terwijl de duurzame papieren Van Dale nog wel een keer een opvolger krijgt. Zelf heb ik de editie van 2005 overgeslagen omdat mijn Van Dale uit 1999 zo duurzaam was. En dat is ie nog, maar inmiddels ben ik toch benieuwd wat een nieuwe editie me te vertellen heeft.
In een online woordenboek zie ik op mijn beeldscherm alleen het lemma van duurkoop staan. Duurbaar zou me online bij het bekijken van duurkoop nooit in het oog gesprongen zijn. En de connectie tussen een dierbaar en een duurzaam product was me dan volledig ontgaan. Of de discrepantie tussen duurzaam en fossielvrij ondernemen. Wat dat betreft is het eigenlijk veel leerzamer om nog eens een ouderwets woordenboek op te slaan wanneer je iets zoekt. Je oog valt dan toch weer op andere woorden die je online niet snel of misschien zelfs nooit tegengekomen zou zijn. Mijn vocabulaire groeit op deze manier. En hopelijk gaat mijn aanstaande nieuwe, duurzame Van Dale weer tien jaar mee of zelfs twintig jaar.
