Hoe vernieuw je de Dikke Van Dale? | Deel XI: 'Te mijnen kantore' leidt tot vermelding van 'te zijnen nadele'
De bewerking van de Dikke Van Dale gebeurt volgens een meerjarenplan dat gebaseerd is op onderzoek naar en aannames over wat (toekomstige) woordenboekgebruikers verwachten van een eentalig verklarend woordenboek. Daarnaast zijn ook persoonlijke ervaringen soms aanleiding voor het bewerken van bepaalde woordvormen in of voor het woordenboek.
Zo keek ik naar aanleiding van een standaardbriefje van een notaris met het verzoek om me 'te zijnen kantore' (de notaris schreef: 'te mijnen kantore') te vervoegen of te mijnen/zijnen kantore eigenlijk wel in de Dikke Van Dale te vinden was. Dat bleek niet het geval te zijn. Het woordenboek beschreef alleen 'ten kantore van ...'
Te mijnen/zijnen kantore is typisch zo'n combinatie met een oude naamvalsvorm waarvan het gebruik weliswaar archaïsch of formeel overkomt, maar die nog niet helemaal verdwenen is. Toen zulke naamvalsvormen nog courant waren, wisten taalgebruikers meestal feilloos hoe je ze moest schrijven en hoefden zulke combinaties niet per se in het woordenboek te staan. Juist omdat de kennis rond naamvalsuitgangen nu niet meer algemeen is, willen taalgebruikers die het woordenboek als schrijfhulp gebruiken, zulke oude collocaties met naamvalsvormen kunnen vinden in de Dikke Van Dale. Al was het maar om zeker te weten hoe je ze schrijft en om te achterhalen in welk stijlregister (bijvoorbeeld ambtelijk, formeel of archaïsch taalgebruik) je ze nog kunt aantreffen en gebruiken.
Het notarisbriefje was dan ook aanleiding om in de corpora (grote verzamelingen digitaal beschikbare teksten) van Van Dale een inventarisatie te maken van collocaties waarin een woord met een naamvalsuitgang voorkomt. Dat deed ik door zoekopdrachten te geven met naamvalsvormen als mijnen, mijns, ter en ten, maar ook bijvoeglijke en zelfstandige naamwoorden met een naamvalsbuiging, zoals groten, uitzonderlijken, huize, velde et cetera.
Die zoekopdracht in relatief jong taalmateriaal (vanaf 1990) leverde verbazingwekkend veel resultaten op. Nadere beschouwing leerde dat een deel van de collocaties met naamvallen soms nog zonder stijllabel al in de Dikke Van Dale staan. Een aantal van deze gevallen moet als archaïsch of formeel worden gemarkeerd.
Een ander deel van het materiaal bleek wel in omschrijvingen in de Dikke Van Dale voor te komen, maar wordt niet bij het trefwoord zelf beschreven. Een treffend voorbeeld daarvan is de collocatie te mijnen/zijnen nadele. Bij het grondwoord nadeel vind je wel de collocatie ten nadele van, maar niet te zijnen/mijnen/haren nadele. Dat is opvallend, want op drie plaatsen in de Dikke Van Dale wordt te zijnen nadele in een definitie gebruikt. Zo wordt de uitdrukking iets van iemand weten onder het trefwoord weten in de Dikke Van Dale omschreven als 'op de hoogte zijn van iets over hem (m.n. te zijnen nadele)'.
Met zo'n observatie kun je als woordenboekredacteur drie dingen doen: je kunt de collocatie met de naamvalsvorm opnemen en omschrijven, je kunt de omschrijving bij de uitdrukking moderniseren en je kunt zowel de omschrijving moderniseren als de collocatie in het woordenboek vermelden. Omdat de variant te zijnen nadele in ambtelijk en wat ouderwets geformuleerde teksten nog weleens wordt aangetroffen, is vermelding van deze collocatie met een naamval in de Dikke Van Dale gerechtvaardigd.
Met het oog op toekomstige gebruikers van het woordenboek is het tevens gerechtvaardigd de omschrijving van de uitdrukking iets van iemand weten te moderniseren. Zo leidt een bewerking tegelijkertijd zowel tot een uitbreiding van het trefwoord nadeel met een archaïsche collocatie als tot modernisering van een verklaring van een uitdrukking elders in het woordenboek.
Overigens leverde de zoekopdracht in het corpus uiteindelijk nog ruim honderd andere collocaties met een naamvalsvorm op, die in de loop van 2019 allemaal in de elektronische editie van de Dikke Van Dale te vinden zullen zijn.
Ton den Boon, hoofdredacteur van de Dikke Van Dale
