Een woordenboekmaker maakt niet alleen maar woordenboeken, maar houdt zich ook weleens met andere dingen bezig. Vaak zijn dat talige dingen, want het bloed kruipt waar het niet gaan kan.

Zo verzamel ik al jaren titels van en passages uit gedichten, boeken, liedjes, films, tv-series en reclames die een eigen leven zijn gaan leiden in onze taal en die zich zo langzamerhand een plaatsje verworven hebben in onze woordenschat. Afgelopen twee jaar was ik bijvoorbeeld bijna elke vrijdagavond te gast bij het KRO-NCRV-programma Volgspot (NPO Radio 5) om te vertellen over de sporen die Nederlandse hits hebben nagelaten in onze taal. Denk bijvoorbeeld aan 'Met de vlam in de pijp' van Henk Wijngaard, dat een staande uitdrukking is geworden, of 'Als je wint, heb je vrienden' van Herman Brood en Henny Vrienten, dat inmiddels als modern spreekwoord fungeert. Zo'n 75 van dit soort liedtitels en -passages, veelal uit de tweede helft van de 20e eeuw, zijn idiomatisch geworden en deze heb ik de afgelopen jaren voor de Dikke Van Dale kunnen beschrijven.

Sinds het begin van dit jaar bespreek ik in hetzelfde programma vrijwel wekelijks de invloed van cabaretiers en theatermakers op onze taal: Wim Kan, Toon Hermans, Wim Sonneveld, Koot en Bie, Herman Finkers – ze hebben allemaal woorden of uitdrukkingen aan onze woordenschat nagelaten. Dat uit te zoeken is een enorm werk, maar het levert behalve leuke radio ook veel verrijkingen van de Dikke Van Dale op, die immers behalve een praktisch woordenboek ook een spiegel van de moderne taal wil zijn, waarin het bezonken talige erfgoed wordt beschreven.

Zo heb ik de uitdrukking uithuilen en opnieuw beginnen, bekend geworden dankzij cabaretier Wim Kan, onlangs in het woordenboek beschreven, net als de uitroep 'Wat een spreker is die man!' (van Seth Gaaikema), waarmee iemands redenaarskunsten geroemd of – meestal – op de hak genomen worden.

Vaak ben je je er als taalgebruiker nauwelijks van bewust dat een nu algemeen gangbare woordgroep ooit is bedacht of gepopulariseerd door een cabaretier. Een mooi voorbeeld daarvan is de uitdrukking leuke dingen voor de mensen, die tegenwoordig nogal eens door politici wordt gebruikt. Die uitdrukking staat in de krant soms tussen aanhalingstekens, wat erop kan wijzen dat het een citaat is, maar vaker nog maken deze woorden gewoon deel uit van de lopende tekst. Toch is het inderdaad een citaat, afkomstig uit een sketch van Paul van Vliet uit zijn onemanshow Noord-West (1971-1973):

In de beschikbare historische (kranten)corpora is de uitdrukking vóór 1971 niet te vinden, terwijl deze uitdrukking na 1971 steeds populairder wordt, vaak met een verwijzing naar Van Vliet. De conclusie ligt dan ook voor de hand dat het Nederlands voor deze uitdrukking schatplichtig is aan Paul van Vliet, die onze woordenschat trouwens ook met andere uitdrukkingen heeft uitgebreid. Dit voorjaar zal dat al zichtbaar zijn in de online-editie van de Dikke Van Dale, maar hieronder vind je alvast een voorproefje:

 Ton den Boon, hoofdredacteur van de Dikke Van Dale

Nederlands hoofdredacteur Ton den Boon en Vlaams hoofdredacteur Ruud Hendrickx vertellen maandelijks over het verrijken van de Dikke Van Dale. 

Beeld: Paul van Vliet. Fotograaf: Roy Beusker via www.paulvanvliet.nl