Heeft u weleens van een boksersmentaliteit gehoord? Van een burgermansmentaliteit of van een domineesmentaliteit?

Zulke samenstellingen zijn correcte woorden, maar in de meest recente papieren editie van de Dikke Van Dale (2015) zult u ze niet vinden. Bij het trefwoord mentaliteit wordt echter wel beschreven dat dit woord een veelvoorkomend tweede deel is in samenstellingen van het type killersmentaliteit, lakeienmentaliteit, slaven-, straatvechters- en vechtersmentaliteit. Het idee daarachter is dat de gebruiker van het woordenboek daaruit zelf kan opmaken dat er tal van vergelijkbare samenstellingen bestaan.

Gebruikers geven echter geregeld aan dat ze veel meer van dit soort ‘doorzichtige samenstellingen’ (samenstellingen waarvan de betekenis globaal uit de samenstellende delen is af te leiden) in de Dikke Van Dale willen vinden. Daarom voegt de redactie bij de dagelijkse bewerkingen van het woordenboek geregeld courante doorzichtige samenstellingen toe.

Omdat ik in de krant een paar keer het woord boekhoudersmentaliteit had aangetroffen, dat niet in de Dikke Van Dale bleek te staan, besloot ik het lemma mentaliteit in zijn geheel aan te pakken.

Allereerst viel me op dat het aantal voorbeeldzinnen bij dat lemma wel erg karig is. Waar waren veelvoorkomende combinaties als de juiste/verkeerde mentaliteit, gebrek aan mentaliteit hebben (weinig doorzettingsvermogen hebben) en de uitdrukking dat is (toch) geen mentaliteit, waarmee iemands verkeerde houding wordt bekritiseerd?

Nadat ik het lemma had aangevuld met het meest courante idioom, ging ik aan de slag met waar het me eigenlijk om begonnen was: de samenstellingen met mentaliteit. Sommige samenstellingen die in het woordenboek ontbreken, zoals boekhoudersmentaliteit en dorps- en stadsmentaliteit, hebben een verklaring nodig. Boekhoudersmentaliteit bijvoorbeeld wordt alleen in de voor boekhouders weinig vleiende figuurlijke betekenis ‘zuinige, enigszins bekrompen mentaliteit’ gebruikt. Zulke verklaringsbehoeftige samenstellingen heb ik als aparte ingangen opgenomen.

Op basis van een inventarisatie van de samenstellingen met mentaliteit in het tekstcorpus van de afgelopen 25 jaar besloot ik het aanwezige rijtje samenstellingen flink uit te breiden met andere relatief veelvoorkomende samenstellingen als arbeiders-, boeren-, gokkers-, jagers- en verliezersmentaliteit. Al met al voegde ik tientallen samenstellingen toe. Zo kunnen toekomstige gebruikers van de online-editie van de Dikke Van Dale daarin de meeste courante samenstellingen met mentaliteit vinden, waarin het eerste deel een beroepsnaam of een menstype noemt.

Daarmee was de bewerking nog niet klaar. Uit het corpus blijkt dat er ook heel wat andersoortige samenstellingen met mentaliteit voorkomen, zoals handels- of ondernemingsmentaliteit, jungle- of kantoormentaliteit en egeltjes- of wolvenmentaliteit, die vaak niet courant genoeg zijn voor een aparte vermelding in het woordenboek, maar waarvan de gebruiker waarschijnlijk toch wil weten of ze bestaan en hoe ze gespeld moeten worden.

Omdat mentaliteit productief blijkt te zijn in deze andere typen samenstellingen is het ook zinvol te omschrijven wat het onderliggende betekenispatroon daarvan is. Het resultaat is een forse uitbreiding van het lemma mentaliteit in de online-editie van de Dikke Van Dale. Het mooie is dat het papieren woordenboek uiteindelijk ook profiteert van zo’n bewerking, want een fors deel van de uitbreiding van het lemma zal te zijner tijd ook zichtbaar zijn in de volgende papieren editie van de Dikke Van Dale.

Ton den Boon, hoofdredacteur van de Dikke Van Dale

Nederlands hoofdredacteur Ton den Boon en Vlaams hoofdredacteur Ruud Hendrickx vertellen maandelijks over het verrijken van de Dikke Van Dale.