Hoe vernieuw je de Dikke Van Dale? Deel II: Van ‘zwijg toch stil’ tot ‘hou je mond!’
‘Op hoeveel manieren kun je iemand vragen of hij zijn mond wil houden?’
Die vraag kwam bij mij op nadat onze bureauredactrice me had geattendeerd op de verklaring van een voorbeeldzin in de Dikke Van Dale: hou je waffel. Volgens het woordenboek betekent die formule ‘zwijg toch stil’. Dat is weliswaar mooi, maar ook een beetje ouderwets verwoord. De verklaring verdient het dan ook te worden gemoderniseerd. In het geval van hou je waffel is dat geen probleem. Als je ‘zwijg toch stil’ vervangt door ‘wees toch stil’, ben je in een paar tellen klaar.
Vaak is het echter raadzaam even verder te kijken in het woordenboek. Komt ‘zwijg (toch) stil’ misschien vaker voor? Dat is inderdaad het geval. Zowel hou je bek als hou je muil worden verklaard met ‘zwijg stil’, bij hou je babbel staat ‘zwijg toch’ en bij hou je gezicht, hou je snater en hou je snavel staat ‘zwijg’, al dan niet met een uitroepteken erachter. Verder valt op dat er soms ‘houd je … ‘ (houd je smoel) staat in plaats van ‘hou je …’ . Kortom, consistentie is ver te zoeken, waarschijnlijk omdat deze formules lang geleden in het woordenboek zijn terechtgekomen, toen er nog geen computer was om ze systematisch en in onderling verband te bewerken. Gelukkig is dat nu wél mogelijk.
Daarvoor moet eerst worden vastgesteld welke van de pakweg twintig formules waarmee mensen wordt bevolen stil te zijn, de gewoonste is. Dat is in dit geval eenvoudig: hou(d) je mond! Die formule is in alle stijlregisters (formeel, informeel) en contexten te gebruiken. Bij die ‘centrale term’ moet een verklaring te vinden zijn: ‘wees stil, spreek niet tegen.’ Minder bekende betekenisverwante formules als houd je babbel! en hou je kakement! kunnen vervolgens worden gelabeld als een informeel synoniem van hou je mond!
Zo’n systematische behandeling heeft als voordeel dat de gebruiker van de Dikke Van Dale op één plaats in het woordenboek alle relevante betekenisinformatie in hedendaagse bewoordingen vindt. Door deze bewerking wordt het woordenboek bovendien nuttiger als schrijfhulp: wie van een minder bekende variant als hou je kakement! wordt verwezen naar hou je mond!, vindt daar niet alleen betekenisinformatie, maar ook de gewoonste synonieme formuleringen.
Ton den Boon, hoofdredacteur van de Dikke Van Dale
