In de Van Dale Taaltraining Helder Zakelijk Schrijven staat bij een opdracht over positief formuleren de zin ‘Wij zullen daar niet verder op ingaan, tenzij er uitdrukkelijk om gevraagd wordt.’ De bedoeling is dat de deelnemers deze zin op een positieve manier herschrijven, maar hij roept vaak ook een andere vraag op, namelijk die over de woordvolgorde in de zin. Moet het niet zijn: ‘Wij zullen daar niet verder op ingaan, tenzij er uitdrukkelijk om wordt gevraagd’? Het korte antwoord is: nee, beide volgordes zijn goed. Maar het lange antwoord is veel interessanter.

Rood en groen

Voor de verschillende volgordes bestaan de benamingen ‘rode volgorde’ (wordt gevraagd) en ‘groene volgorde’ (gevraagd wordt). Deze namen komen uit een onderzoek van Anita Pauwels. Zij onderzocht de volgorde van de persoonsvorm en het voltooid deelwoord (in haar onderzoek: vervoegd werkwoord en verleden deelwoord) in dergelijke bijzinnen. De uitkomsten van het onderzoek tekende ze, zoals gebruikelijk was in die tijd, in in dialectkaarten. Voor de volgorde ‘wordt gevraagd’ gebruikte ze rood, en voor de volgorde ‘gevraagd wordt’ groen.

Verschillen per regio

Uit het onderzoek bleek dat beide volgordes in het hele land voorkomen, al is er per regio vaak wel een voorkeur. De groene volgorde is het gebruikelijkst in Friesland, Groningen, Drenthe, Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht, Zeeland en Noord-Brabant. In Limburg, Gelderland en Overijssel komen de groene en rode volgorde ongeveer evenveel voor. Dat laatste heeft wellicht bijgedragen aan het idee dat sommigen hebben, dat deze volgorde uit het Duits is overgenomen. Hier zijn echter geen aanwijzingen voor.

Bekend zijn

Uit het onderzoek van Pauwels bleek ook dat er geen betekenisverschil is tussen beide volgordes. Sommige deelnemers merkten wel iets op over ‘meer nadruk’, maar dat waren slechts individuele gevallen. Toch zijn er zinnen waarin zich wel een duidelijk betekenisverschil opdringt. Kortgeleden las ik in een stuk van een hbo-student de zin: ‘In het hoger beroep wordt gekeken naar het bewijsmateriaal, omdat alle feiten zijn bekend.’ Deze zin kan alleen maar betekenen dat de verdachte een bekentenis heeft afgelegd. Maar omdat uit de tekst niet bleek dat dat het geval was, was hier ‘In het hoger beroep wordt gekeken naar het bewijsmateriaal, omdat alle feiten bekend zijn’ de juiste volgorde. Dan kun je ook bedoelen dat de rechters de feiten kennen. Hoe komt dat nou, als de volgorde vrij is?

Voltooid deelwoord of bijvoeglijk naamwoord?

Dat heeft te maken met de constructie van de zin. Zijn en bekend kunnen zich allebei verschillend gedragen in zinnen. Zijn kan een hulpwerkwoord van tijd zijn, zoals in: ‘De jongen is gevallen.’ Het wordt dan gevolgd door een voltooid deelwoord. In  ‘… omdat de feiten zijn bekend’ is bekend dan het voltooid deelwoord van het werkwoord bekennen (‘een bekentenis afleggen’). Maar zijn kan ook een koppelwerkwoord zijn; bekend is dan een bijvoeglijk naamwoord dat ‘waarover kennis bestaat’ betekent. En die betekenis bedoelde de student. Omdat bekend dan geen werkwoord is, is de volgorde van bekend en zijn niet vrij, en moet het werkwoord (zijndus) helemaal aan het eind van de zin staan. Het verschil is duidelijker met andere woorden:

• … omdat de feiten zijn opgeschreven / opgeschreven zijn (beide mogelijk)
• … omdat de feiten ernstig zijn (enige mogelijkheid)

Kortom

De volgorde van de persoonsvorm en het voltooid deelwoord is vrij, al is het voor de meeste Nederlanders gewoner om eerst het voltooid deelwoord en dan de persoonsvorm te gebruiken. Alleen in zinnen met het werkwoord zijn en een woord dat zowel voltooid deelwoord als bijvoeglijk naamwoord kan zijn, kan de volgorde een betekenisverschil met zich meebrengen.

PS: bent u nieuwsgierig naar de herschrijving van de zin ‘Wij zullen daar niet verder op ingaan, tenzij er uitdrukkelijk om gevraagd wordt’? Meld u dan aan voor de Van Dale Taaltraining Helder Zakelijk Schrijven! Bekijk de trainingsdata.

Over de auteur

Aleid van de Vooren werkt als NT1-trainer voor Language Partners. Aleids missie is om mensen efficiënter te leren schrijven, zodat ze in minder tijd betere teksten kunnen maken.

Deze blog is oorspronkelijk gepubliceerd en gecreëerd door Language Partners.